Filosofische ethiek: betekenis en waarde voor niet-filosofen
Als ik het woord “ethiek” hoor, dan denk ik aan ethiek als deelgebied van de (westerse) filosofie. Zoals wetenschapsfilosofie, politieke filosofie en taalfilosofie daar ook toe behoren. Evengoed bestaan er andere vormen van ethiek. Dat kan verwarring scheppen. Om mezelf overzicht te bieden waarover we het kunnen hebben als we het woord ethiek gebruiken, ga ik in gesprek met mezelf. Ik besteed extra aandacht aan filosofische ethiek, aangezien ik daar als filosofiedocent les in geef en daar mijn hart ligt. Ik stel mezelf de vraag wat niet-filosofen aan filosofische ethiek kunnen hebben. En ik aan niet-filosofen.
Wanneer is de westerse ethiek begonnen?
Over het algemeen wordt aangenomen dat de formele studie van ethiek in het Westen begint in de Griekse oudheid. We hebben het dan over de kritische beschouwing van moraliteit (de waarden en normen van een persoon, groep of samenleving). Deze historische duiding wordt ingegeven door de etymologie van de term ethiek die verwijst naar de Griekse oudheid. “Ethiek” komt namelijk van het Griekse woord “èthos” wat duidt op normen of gewoonten.
In de theologie en de medische wetenschap speelt ethiek ook een belangrijke rol. Net als in de grote levensbeschouwingen. Uiteraard ook de niet-westerse zoals het boeddhisme. In het kennisgebied van de filosofie werd ethiek echter een expliciet deelgebied. Als je filosofie aan een Nederlandse universiteit studeert, dan is dat één van de deelgebieden waar je les in krijgt. En kun je in de hoofdfase van je studie kiezen voor de specialisatie ethiek.
Verschillende vormen van ethiek
De filosofie is een geesteswetenschap, evenals de letteren en de theologie. Ethiek in de filosofie houdt zich onder andere bezig met normatieve vragen; wat het geval zou moeten zijn en de onderbouwing van antwoorden op die vragen. Deze benadering van ‘kritisch nadenken over moraliteit’ wordt normatieve (ook wel prescriptieve) ethiek genoemd. Er bestaan in de filosofie ook beschouwingen waarin de nadruk ligt op waarden (versus normen), zoals liefde & vriendschap, vrijheid & autonomie, authenticiteit, integriteit & identiteit. En filosofische analyses over de begrippen welzijn en geluk.
In de loop van de geschiedenis is er ook een andere benadering van ethiek gekomen. Dat gaat om onderzoek naar het feitelijke (a)morele gedrag van mensen. We hebben het dan over empirisch onderzoek, bijvoorbeeld uit de (morele) psychologie, sociologie en culturele antropologie. Die benadering wordt beschrijvende (descriptieve) ethiek genoemd.
In de jaren ’60 en ’70 van de 20e eeuw kwam de toegepaste ethiek op. Die vorm van ethiek houdt zich bezig met de toepassing van ethische theorieën en concepten op praktische problemen en maatschappelijke vraagstukken. De bio-ethiek is een bekende tak van toegepaste ethiek en onderzoekt de ethische aspecten van ingrepen in het leven van mensen, zoals genetische technologie. En onderzoekt de ethische aspecten van het leven van dieren en planten. Maatschappelijke onderwerpen voor toegepaste ethiek zijn bijvoorbeeld globalisering, milieu, immigratie en media.
En dan bestaat er nog meta-ethiek. Die vorm van ethiek is onderdeel van de filosofische ethiek. Meta-ethiek houdt zich bezig met de vraag naar de aard van morele uitspraken, zoals ‘(aanvallend) geweld is verwerpelijk’ of ‘verantwoordelijkheid nemen is goed’. Wat is de status van dit soort uitspraken? Zijn deze uitspraken op (een vorm van) waarheid gericht en wat maakt ze dan waar of onwaar? Of is waarheid hier niet van toepassing? Deze vragen worden door meta-ethici onderzocht. Meta-ethiek betreft theorievorming over ons morele vocabulaire en geeft bewust geen inhoudelijk antwoord op de vraag wat het geval zou moeten zijn.
Samenvattend
Uit de filosofie zijn dus normatieve ethiek en meta-ethiek afkomstig. En filosofische beschouwingen over waarden. Descriptieve ethiek omvat empirisch onderzoek en wordt daardoor (doorgaans) uitgevoerd door onderzoekers uit de sociale wetenschappen of de evolutiebiologie. Ook komt toegepaste ethiek voor in domeinen buiten de filosofie, zoals de geneeskunde en kunstmatige intelligentie.
Wat kunnen niet-filosofen hebben aan filosofische ethiek en ik aan hen?
Hoe bepaal je of een voorgenomen of verrichte handeling moreel acceptabel is of zelfs geboden? En wanneer moet je iets nalaten? Je kunt afgaan op je morele intuïtie en persoonlijke moraal. Maar ik voel als filosofiedocent een sterke drijfveer om de horizon van studenten uit te breiden en hun morele competenties te verfijnen. Ik laat studenten (in mijn geval niet-filosofen) kennismaken met basisbegrippen en ethische theorieën uit de filosofie. Theorieën die een norm bepleiten om morele standpunten en gedragskeuzes te bepalen en onderbouwen.
Het mooie is dat studenten met die normen in ethische theorieën zelf bepalen wat ze vinden. De inhoud van een moreel standpunt bepalen zijzelf met behulp van het ‘denkgereedschap’ dat ik hen aanbied. Zonder dat ze hun morele intuïties en persoonlijke moraal per se hoeven opgeven. Met de morele normen uit theorieën en manieren van denken uit de filosofie reflecteren zij óók op hun eigen moraliteit. En dat is ethiek! En komen door de opdrachten die ik hen voorleg in aanraking met de morele perspectieven van medestudenten. Dat stelt eerste antwoorden op morele vragen over gedrag in de (beroeps)praktijk in een nieuw daglicht. Dat ‘nieuwe perspectief’ zet vaak aan tot denken.
Als ik studenten hardop zie nadenken, niet zelden met een vragende blik omhoog, dan voel ik mij volkomen in mijn element. Zielsgelukkig, als ik eerlijk ben. Ook al zijn die momenten schaars. Niet voorschrijven wat ze moeten denken. Dat is de grootste doodzonde voor docenten die denkvakken geven. Maar studenten aanmoedigen om zelf na te denken over morele vragen die er in de praktijk toe doen. Met een paar handvatten uit de filosofie. Ik wil weinig anders doen dan dat.
Geraadpleegde literatuurbronnen
Ethiek (2022, 19 augustus). In Wikipedia. Geraadpleegd op 27 oktober 2022, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Ethiek#Meta-ethiek
Hees, van, M., Nys, T., & Robeyns, I. (2014). Basisboek ethiek. Amsterdam: Boom.
Rebel, F. (red.). (2017). Basisboek wijsgerige ethiek. Leusden: ISVW Uitgevers.
Bron afbeelding